नेपालमा संविधानको विकासक्रम (𝐃𝐞𝐯𝐞𝐥𝐨𝐩𝐦𝐞𝐧𝐭 𝐏𝐫𝐨𝐜𝐞𝐬𝐬 𝐨𝐟 𝐭𝐡𝐞 𝐂𝐨𝐧𝐬𝐭𝐢𝐭𝐮𝐭𝐢𝐨𝐧 𝐢𝐧 𝐍𝐞𝐩𝐚𝐥)

गोपाल वंश, महिषपाल वंश, किराँतकाल, लिच्छिविकाल, मल्लकाल, शाहवंश, गणतन्त्र

• नेपालमा कानुनका रुपमा संविधानको विकास बीसौं शताव्दीको उत्तरार्द्धमा मात्र भएको हो। यसअघि धर्मशास्त्र, परम्परा र शासकहरूको आदेश आदिबाट शासन चल्ने गरेको भन्ने दस्ताबेजहरु पाउन सकिन्छ।
• गोपाल वंश (९००-७०० ई.पू.), महिषपाल वंश (७००-६०० ई.पू.) र किराँतकाल (६००-१०० ई.पू.) मा धर्मशाष्त्र र वैदिक परम्पराअनुसार शासन गरेको पाइन्छ।
• लिच्छिविकाल (१०० ई.पू. - ८८० ई.) मा हिन्दु वर्णाश्रमका आधारमा धर्मशाष्त्र र किरातकाल राजकीय बडापत्रलाई शासनको मूल आधार बनाइएको थियो।
• ई.८८०-१७६८ सम्मको मल्लकालमा राजाको आदेशबाट शासन चल्यो । यसैबीच राजा जयस्थिति मल्लले सन् १२८० मा पहिलोचोटी लिखितरूपमा न्यायविकासिनीका रूपमा एकीकृत वैधानिक व्यवस्था लागू गरेका थिए। यसकै आधारमा पछि राम शाहले गोरखामा र पृथ्वीनारायण शाहले शाहकालीन शासनको आधार बनाएका थिए।
• राणाकालमा जंगबहादुरले सन् १८५४ (सम्वत् १९१०) मा मुलुकी ऐनलाई मुलुकको मूल कानुनका रुपमा लागू गरे।
• आधुनिक काल सुरु हुनु पुर्व यी सबै शासन सञ्चालनका मूल आधार भएता पनि संविधानमा रहनुपर्ने कतिपय मौलिक संरचना र विशेषताहरू नरहेकाले यी सबै लाई संविधान विकासको आधारको रूपमा मात्र लिन सकिन्छ।
• त्यसकारण नेपालमा पहिलो संविधानको खाका तत्कालिन प्रधानमन्त्री पद्मशमशेरले वि.सं. २००४ मा नेपाल सरकार वैधानिक कानुन, २००४ घोषणा गरेसँगै आधुनिक संविधान विकासको क्रम शुरू भएको मान्न सकिन्छ।
• नेपाल सरकार वैधानिक कानुन, २००४ जारी भएता पनि यो लागू हुन सकेन।
• २००७ सालको राजनीतिक परिवर्तनसँगै अन्तरिम अवधीको लागि भनेर नेपालको अन्तरिम शासन विधान, २००७ जारी गरियो। यसलाई दुई वर्षभित्र संविधानसभाको निर्वाचन गरी नयाँ संविधान बनाउने अन्तरिम व्यवस्था भनिएको थियो।
• सो अनुसार हुन नसकेपछि २०१५ सालमा संसदीय निर्वाचन भयो । तत् पश्चात नेपाल अधिकारज्यको संविधान, २०१५ जारी भयो । यसले संवैधानिक विकासमा ठूलो फड्को मारेता पनि २०१७ पुष १ गते भएको राजाको कु सँगै यो निष्क्रिय हुन पुग्यो।
• त्यस्तै २०१९ सालको संविधानले नेपालमा सक्रिय राजतन्त्रको वकालत गर्यो र यो २०४७ सालसम्म रह्यो।
• २०४७ सालको संविधानले नेपालको सक्रिय राजतन्त्रलाई संवैधानिक राजतन्त्रमा रुपान्तरण गर्यो।
• २०६३ सालको संविधानले नेपालमा राजतन्त्रको अन्त्य गरी गणतन्त्रको घोषणा गर्यो।
• २०७२ सालको संविधानले गणतन्त्रलाई थप संस्थागत गर्यो।
• यसले नेपाललाई सङ्घीय राज्यमा रुपान्तरण गरी सात प्रदेश र तद अनुसारका जिल्लाको समेत व्यवस्था गर्यो । यो संविधान सभाबाट बनेको पहिलो संविधान हो । सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तह गरी ३ वटा सरकारको परिकल्पना गरेको यो संविधान आफैमा व्यापक, बृहत एवम् समावेशी छ। गणतन्त्र, सङ्घीयता, धर्म निरपेक्षता एवम् समावेशिता यो संविधानको मुख्य विशेषता हो।
• यसप्रकार नेपालको आधुनिक ईतिहासमा हालसम्म ७ वटा संविधान जारी भएका छन।

Credit: Mahesh Bhattrai