सीमान्त विश्लेषण/ Marginal Analysis

सीमान्त विश्लेषण

सीमान्त  विश्लेषण भनेको के हो? (What is marginal analysis?)

सीमान्त विश्लेषण एक गतिविधि को अतिरिक्त लाभहरु को परीक्षा हो। जब कुनै गतिविधि अथवा काममा  अतिरिक्त लागतहरु लगाइन्छ र त्यसपछि सोको  तुलना अतिरिक्त लाभहरु सँग गरिन्छ भने त्यसलाई सीमान्त विश्लेषण भनिन्छ । 

कम्पनीहरूले उनीहरूको सम्भावित नाफा अधिकतम गर्न मद्दतको लागि निर्णय उपकरणको रूपमा सीमान्त विश्लेषण प्रयोग गर्दछन्। सीमान्तले अर्को इकाई वा व्यक्तिको लागत वा लाभमा ध्यान केन्द्रित गर्दछ, उदाहरणका लागि, एक थप ईट्टा उत्पादन गर्न लाग्ने लागत वा एक थप कारमदार थपेर कमाईएको लाभ।

सीमान्त विश्लेषण बारे बुझा जब जटिल प्रकृतिको सीमान्त हेरफेरले कसरी सम्पूर्ण  प्रणालीलाई असर पार्दछ भन्ने विश्लेषण गरिन्छ त्यो बेला  सीमान्त विश्लेषण व्यापक रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यस अर्थमा, सीमान्तिक विश्लेषणले सानो परिवर्तनले सम्पूर्ण  व्यवसायमा पर्ने प्रभावको नतीजा जाँच गर्न केन्द्रित गर्दछ।

सीमान्त विश्लेषण सम्बन्धित खर्च र सम्भावित व्यापार गतिविधि वा वित्तीय निर्णयहरूको सम्भावित लाभहरूको एक परीक्षा हो। यसको मुख्य लक्ष्य भनेको यदि गतिविधिमा परिवर्तनसँग सम्बन्धित लागतहरू त्यहाबाट प्राप्त हुने  लाभले परिपूर्ति गर्छ या गर्दैन  निर्धारण गर्नु। समग्र ब्यापार उत्पादनमा ध्यान केन्द्रित गर्नुको सट्टा, व्यक्तिगत एकाई ,उत्पादन गर्ने लागतमा पार्ने प्रभावलाई प्राय: तुलनाको बिन्दुको रूपमा देखीन्छत्यसकारण पनि सीमान्त  विश्लेषण महत्वपूर्ण मानिन्छ।

सीमान्त विश्लेषणले निर्णय लिने प्रक्रियामा पनि सहयोग पुर्याउन सक्दछ जब दुई सम्भावित लगानीहरू अवस्थित हुन्छन्, तर त्यहाँ एकका लागि मात्र पर्याप्त रकम उपलब्ध हुन्छ। सम्बन्धित लागतहरू र अनुमानित लाभहरूको विश्लेषण गरेर, यदि एक विकल्पले अर्को भन्दा बढी नाफामा परिणाम दिनेछ या छैन  निर्धारण गर्न सकिन्छ।

सीमान्तिक विश्लेषण र देख्न सकिने परिवर्तन

सूक्ष्म आर्थिक दृष्टिकोणबाट हेर्दा सीमान्त विश्लेषणलाइ अपरेटिंग प्रक्रिया वा कुल आउटपुट भित्र साना परिवर्तनको प्रभाव अवलोकन गर्ने संग सम्बन्धित उपकरण अथवा निर्णय सहायता टुल को रुपमा पनि लिन सकिन्छ वा सो संग सम्बन्धित हुन सक्छ। उदाहरण को लागी, एक व्यापारले उत्पादनलाई १% ले बढाउदा त्यसबाट पर्नसक्ने सकारात्मक र नकारात्मक प्रभावको विश्लेषण गर्न सक्दछ जुन परिवर्तनको कारणले देखा पर्दछ, जस्तै समग्र उत्पादनको गुणस्तरमा परिवर्तन वा कसरी परिवर्तनले श्रोतहरूको उपयोगलाई असर गर्दछ। 

यदि परिवर्तनका परिणामहरू सकारात्मक छन् भने, व्यवसायले फेरि उत्पादन १% ले बढाउनको लागि छनौट गर्न सक्दछ, र परिणामहरूको पुन: परीक्षण गर्दछ। यी साना बदलावहरू र सम्बन्धित परिवर्तनहरूले उत्पादन सुविधालाई सर्बोच् अथवा अप्टिमल उत्पादन दर निर्धारित गर्न मद्दत गर्दछ।

अर्थशास्त्र को ऐतिहासिक दृष्टिकोण (Historical View on Economics)

सीमान्त विश्लेषण र अवसर लागत

प्रबन्धकहरूले अवसर लागतको अवधारणा पनि बुझ्नुपर्दछ। मानौं एउटा व्यवस्थापकलाई थाहा छ कि बजेटमा वा उपलब्ध साधन लाइ हेर्दा  एक अतिरिक्त कामदार राख्नको लागि ठाउँ छ। सीमान्तिक विश्लेषणले एकजना अतिरिक्त कामदारले शुद्ध सीमान्त लाभ प्रदान गर्दछ भनिरहदा पनि सधै उक्त निर्णय सहि र उचित अथवा अप्टिमल नहुन पनि सक्छ।

मानौं कि प्रबन्धकलाई यो पनि थाहा छ कि एक अतिरिक्त विक्रेता राख्नुले अझ ठूलो नेट मार्जिनल लाभ दिन्छ। यस अवस्थामा, कारखाना कामदारलाई काममा लिनु अप्टीमल निर्णयको बिपरित हुन सक्छ।

उत्पादन क्षेत्रमा सीमान्त विश्लेषणको उदाहरण

जब एक निर्माताले  नयाँ उत्पाद लाइनहरू थपेर वा हालको उत्पादन लाइनबाट उत्पादित वस्तुहरूको मात्रा बढाउँदै आफ्नो कार्यहरू विस्तार गर्न चाहान्छ त्यो बेला  लागत र लाभहरूको एक सीमान्त विश्लेषण आवश्यक हुन्छ। केहि लागतहरु  यस्ता हुन्छन जो सीमित छैनन्, जस्तै अतिरिक्त निर्माण उपकरणको लागत, उत्पादन को वृद्धिलाई समर्थन गर्न आवश्यक कुनै पनि अतिरिक्त कर्मचारीहरु, सम्पन्न उत्पादनहरुको निर्माण वा भण्डारणको लागि ठूलो सुविधा, र सामग्री उत्पादन गर्न अतिरिक्त कच्चा को लागत आदि ।

एक पटक सबै लागतहरू पहिचान गरियो र अनुमानित भएपछि, यी रकमहरू अतिरिक्त उत्पादनको बिक्रीको अनुमानित वृद्धिसँग तुलना गरिन्छ। यो विश्लेषणले आयको अनुमानित बृद्धि बाट  लागतमा भएको अनुमानित बृद्धिलाई घटाउँछ। यदि लागतमा भएको वृद्धिको तुलनामा आयमा बृद्धि भएको खण्डमा सो लग्गानी अथवा निर्णय बुद्धिमानी लगानी हुन सक्छ।

उदाहरण को लागी, टोपी निर्माता को केश हेरौ। प्रत्येक उत्पादन गरिएको टोपीलाई पचहत्तर सेन्ट्सको प्लास्टिक र फेब्रिक चाहिन्छ। तपाईंको टोपी कारखानाले प्रति महिना १०० डलर स्थिर लागतमा सम्मिलित गर्दछ। यदि तपाईं प्रति महिना ५०  टोपी बनाउनुहुन्छ भने, तब प्रत्येक टोपी स्थिर लागत २ डलर  सम्मिलित हुन्छ। यस साधारण उदाहरणमा प्लास्टिक र कपडा सहित टोपीको कुल लागत, $ २. ७५ हुन जान्छ। ($ २.७५ = $ ०. ७५  + ((१०० / ५० )) हुनेछ। तर, यदि तपाइँले उत्पादन मात्रा बधाउन सक्नुभयो र प्रति महिना १०० टोपीहरू उत्पादन गर्नुभयो भने, तब प्रत्येक टोपीमा निश्चित लागतको $ १ डलर लाग्नेछ किनकि निश्चित लागतहरू आउटपुटको एकाइहरूमा फैलाइन्छ। कुल टोपीको लागत पछि $ १.७५  ($ १. ७५ = $ ०.७५ + ($ १०० / १००)) मा झर्नेछ। यस्तो अवस्थामा, उत्पादनको मात्रा बढाउँदा सीमान्त लागतहरू तल झर्दछन।

सीमान्त लागत भर्सेस  सीमान्त लाभ

सीमान्त लाभ (वा सीमान्त उत्पादन) केहि एक अतिरिक्त इकाई को उपयोगमा उपभोक्ताको लाभमा भएको वृद्धि हो। सीमान्त लागत भनेको कम्पनीले केहि चीजको एक थप एकाइ उत्पादन गर्दा खर्चमा बढेको वृद्धि हो।

उपभोक्ताले कुनै एउटा बस्तु अधिक र अधिक उपभोग गर्ने निर्णय गरेपछि सीमान्त लाभहरू सामान्य रूपमा घट्ने हुन्छ। उदाहरणका लागि, कल्पना गर्नुहोस् कि एक उपभोक्ताले निर्णय लिइन कि उनलाई उनको दाहिने हातको लागि गहनाको नयाँ टुक्रा चाहिन्छ, र उनी एउटा औठी किन्न मलमा छिन्। 

उनी उत्तम औंठीको लागि १०० डलर खर्च गर्छिन्, र त्यसपछि उनले अर्को औठी देख्छिन। उनीलाई दुईवटा औठिको आवश्यक्ता छैन, ऊ एक सेकेन्डमा अर्को $ १०० खर्च गर्न इच्छुक हुनेछिन अथवा हुने छैनन। उनीले आफुलाई चाहिने औठी किनिसकिन र उनीलाई अब त्यो भन्दा राम्रो भएपनि किन्न आवस्यक छैन भने उनि त्यतिनै खेर डलर १०० खर्च गर्न तत्पर नहुन सक्छिन  तथापि,  50 डलरमा  दोस्रो औंठी खरीद गर्न विश्वस्त हुन भने सक्छिन अथवा १०० डलर भन्दा सकेको कम डलरमा किन्न भने सक्छिन् । तसर्थ, उनको सीमान्त लाभ पहिलो देखि दोस्रो राम्रो हुदाहुदै पनि $ 100 बाट $ 50 हुन्छर यसलाई उपभोगको सिमान्त ह्रास नियम भनिन्छ। 

यदि एक कम्पनीले मापनको अर्थव्यवस्था (इकोनोमिज अफ स्केल) कैद गरेको छ भने कम्पनीले अधिक र अधिकको राम्रो उत्पादन गर्दछ र  सीमान्त लागत घट्छ। उदाहरण को लागी, एक कम्पनीले फन्सी पर्स बनाउँदैछ जुन उच्च मागको छ। यस मागको कारण, कम्पनीले मेसिनरीहरू वहन गर्न सक्दछ जुसले प्रत्येक पर्सको  औसत उत्पादन लागत  कम गर्दछ; जति तिनीहरूले बनाउँछन्, सस्ता हुन्छन्। औसतमा, मानौ एउटा पर्स उत्पादन गर्न यसको लागत $५  हुन्छ, तर नयाँ मेसिनरीको कारण, १०१ औं पर्सको उत्पादन लागत  मात्र $ १  हुन्छ। त्यसकारण, १०१ औं पर्सको उत्पादनको सीमान्त लागत $ १ हुन्छ र कुनैपनि कम्पनीले इकोनोमिज अफ स्केल हासिल गरेको छ भने उत्पादनको मात्रा बढाएसंगै लागत पनि घट्छ।

सीमान्त विश्लेषणको कमजोरी

सीमान्त विश्लेषण सीमान्तिकताको आर्थिक सिद्धान्तबाट आएको हो जसको अर्थ  यो हो कि मानव पात्रहरूले जहिले पनि सीमान्तको निर्णय गर्दछन्। अन्तर्निहित सीमान्तवाद अर्को अवधारणा हो: मूल्यको व्यक्तिपरक सिद्धान्त। सीमान्तलाइ कहिलेकाँही अर्थशास्त्रको एक "फजीर" क्षेत्रको रूपमा आलोचना गरिन्छ, जुन प्रस्तावित धेरै जसो सही मापन गर्न गाह्रो हुन्छ, जस्तै व्यक्तिगत उपभोक्ताको सीमान्त उपयोगिता।

साथै, सीमान्तवाद उत्तम बजारको धारणामा (नजिक) निर्भर गर्दछ, जुन व्यावहारिक संसारमा अवस्थित छैन। अझै पनि, सीमान्तकृतका मूल विचारहरू प्राय: आर्थिक सोचको अधिकांश स्कूलहरूले स्वीकार गर्दछन् र अझै पनि व्यवसायहरू र उपभोक्ताहरूले छनौट र विकल्पको लागि सामानहरू प्रयोग गर्छन्।

आधुनिक सीमान्तकृत दृष्टिकोणमा मनोविज्ञान वा ती क्षेत्रहरू सम्मबेश गरिन्छन  जसले ब्यवहारात्मक अर्थशास्त्रलाई समाहित गर्दछन्। समसामयिक अर्थशास्त्रको उत्तेजक क्षेत्रहरू मध्ये, व्यवहारिक अर्थशास्त्रको बिकासको साथ नियोक्लासिक आर्थिक सिद्धान्तहरू र सीमान्तवादको पुन: संयोजन एउटा जल्दो बल्दो बिसय हो। 

अतः  सिमान्त  विश्लेषण लाइ उत्कृस्ट तवरले बुझ्न लागत-लाभ परिदृश्यमा प्रदर्शन गर्न सकिन्छ र अर्थासास्त्रका सबैजसो  मोडेलहरुले सिमान्त लागत र सिमान्त आय समान भएको अबस्थालाई नै अप्टीमल निर्णय मान्ने गर्दछन।